Srbija i demokratija

Piše: Čedomir Antić
Demokratsko uređenje nije savršeno. Uprkos tome, za njegovo stvaranje i izgradnju potrebne su ne samo decenije, već i stoleća. Demokratija nije tek vladavina većine, već jedan stabilan sistem ustanova i zbir čvrstih procedura. Demokratijom ne upravlja ćud bezimene većine, već vrlina prosvećene manjine, spremne i sposobne da za misao i uverenje pridobije odgovoru većinu.
U Antici demokratija nije posebno slavljena kao uređenje, ali je postojalo rasprostranjeno uverenje da je popsredstvom nje moguće doći do inače institucionalno neuhvatljive vladavine najboljih -"žtimokratije". Moderna demokratija je samo u retkim, velikim državama, uspostavljena postepenim političkim razvojem. Čak i u državama koje danas važe kao uzori i svetionici demokratskog uređenja, demokarija je uspostavljena posle decenija lutanja, nakon krvavih revolucija. Engleski istoričar Mekouli smatrao je da je tajna engleskog parlamentarizma u činjenici da je tamošnja aristokratija bila "demokratska", a demokratija "aristokratska".

Poslanici su od kneza tražili kišu, plakali su kada je jednom prilikom raspustio saziv skupštine, ali je ta srpska skupština obarala vlade i vladare. U njoj su prvi put na Balkanu držani govori o slobodi i demokratiji. Ona je štitila slobodu štampe.

Moderna demokratija je kao avion. Da bi ste je posedovali i upražnjavali morate biti dovoljno obrazovani, vešti i imućni.

Moderna Srbija nije imala sreće da postepeno razvije svoje demokratske ustanove. Uprkos činjenici da je srpski narod prvi na Balkanu stvorio (obnovio) svoju modernu državu, put ka demokratskom poretku bio je spor i mukotrpan. Iako su stanovnici novovekovne Srbije bili jednaki u siromaštvu i neprosvećenosti, ustanove njihove države opterećivali su siromaštvo, nedostatak tradicija, neintegrisanost i pritisci neprijateljskih suseda "“ Osmanskog carstva i Habsburške monarhije. Baš kao i neiskrenost saveznika – Ruskog carstva, Francuske…
Tokom više od stoleća dugog, teškog i nepredvidivog razvoja srpska monarhija uspela je da izgradi za ondašnje vreme moderne demokratske ustanove. Tajna uspeha bila je sadržana u privlačnosti Srbije u koju su se doseljavale stotine hiljada novih stanovnika, mladosti i integrisanosti njenog stanovništva, jasne spremnosti da budu primenjeni najbolji modeli državnog ustrojstva, prosvećivanja, kulture i privrede. Ipak, za dubinsku modernizaciju društva nije bilo vremena, sredstava i podrške iz inostranstva.

Pre nešto manje od 140 godina premijer Jovan Marinović je pred jednom takvom skupštinom podneo ostavku i to samo zato što je njegov predlog imao apsolutnu, umesto dvotrećinske većine.

Demokratizacija političkih ustanova konačno je na vlast je dovela Narodnu radikalnu stranku koja je prvi put profilisala težnje srpskog sela. Te težnje porazumevale su da konačno bude odbačena mogućnost uvođenja efikasnog poreskog sistema neophodnog za modrenizaciju. U zapadnoevropskim državama ta davanja su se sa političkim i privrednim kontinuitetom održala još od vremena Srednjeg veka. U Srbiji selo se suočilo sa činjenicom da industrijalizacija, rast gradova i modernizacija donose velike troškove, a suštinski, dugoročno snižavaju standard stanovništva! Zato je razvoj Srbije i pored velikog napretka bio sporiji od razvijenih evropskih država.

Novovekovnoj Srbiji nije nedostajao samo kontinuitet. Osim narodnog predanja, njoj su nedostajale i tradicije. Slobodan Jovanović tvrdio je da na putu modernizacije Srbije ne stoje tradicije, već njihov nedostatak "“ ono prvobitno do koga je naše društvo došlo tokom osmanske vladavine. Najpoznatiji proučavalac Balkana, Trajan Stojanović, pisao je o tome kako su stanovnici Srbije (kao i većeg dela Balkana) početkom 19. veka bili bliži neolitu nego srednjovekovnim tradicijama.

Postoje danas političari i intelektualci koji za ovo stanje krive narod. Reč je o autošovinistima "“ rodomrzima. Oni će uspeti tek kad narod nestane, a i oni sa njim. Imamo i druge, navodne patriote, koji zagovaraju tezu da je odgovornost isključivo na Velikim silama i susedima. Oni zaboravljaju da bi modernizacija i napredak Srbije imali nepremostive prepreke i bez loših zagraničnih uticaja.

U 20. veku srpsko društvo koje tek što je pošlo ubrzanim korakom napretka i modernizacije, razorili su ratovi. Novo stanovništvo kojim je nadomešten veliki gubitak, a koje se doselilo iz srpskih i jugoslovenskih zemalja na zapadu i jugu, do današnjeg vremena nije integrisano. Jugoslovenstvo i komunizam dodatno su dezorijentisali i stranputicom poveli stanovništvo Srbije. Činjenica da je tokom inače ekonomski dugoročno neodrživog socijalističkog eksperimentsa, standard veštački povećan toliko da smo od tradicionalnih 25 odsto standarda stanovništva Nemačke dosegli 40 odsto, dovela je do toga da veliki deo građana i većina pripadnika političke elite izgube čak i one velike demokratske, državne i modernizatorske ideale koje su, naravno u skladu sa duhom i idejama svog vremena, uprkos svemu delile srpske elite krajem 19. i početkom 20. veka.

Srpski narod je sve do osamdesetih godina 19. veka bio većinski nepismen, sit, ali siromašan "“ uglavnom nespreman da finansira velike izdatke moderne države. Poslanici su od kneza tražili kišu, plakali su kada je jednom prilikom raspustio saziv skupštine, ali je ta srpska skupština obarala vlade i vladare. U njoj su prvi put na Balkanu držani govori o slobodi i demokratiji. Ona je štitila slobodu štampe.
Taj seljački parlament je osamdesetih godina 19. veka bio sposoban da odobri više novca za školovanje studenata u inostranstvu, nego za svoje troškove. Pre nešto manje od 140 godina premijer Jovan Marinović je pred jednom takvom skupštinom podneo ostavku i to samo zato što je njegov predlog imao apsolutnu, umesto dvotrećinske većine.
U takvoj Srbiji kneževi su ponekad zbacivani bez krvi, a njen prvi kralj se odrekao prestola pošto je omogućio donošenje demokratskog ustava. Tokom čitavog postojanja socijalističke Jugoslavije prvi predsednik vlade koji je podneo ostavku bio je Branko Mikulić, tek 1988. godine. Danas slavljeni Ante Marković bio je premijer SFRJ i neko vreme pošto je ova propala. Do danas niti jedan predsednik Republike Srbije nije podneo ostavku.

U naše vreme, pored spomenutih, starih populističkih problema "“ siromaštva, neprosvećenosti, spoljnih pritisaka "“ imamo i neintegrisanost našeg društva, slom međugeneracijske solidarnosti, identitetsku krizu (srpstvo, jugoslovenstvo, evropejstvo), kontinuitet komunističkih elita i konačno, nove pristiske iz inostranstva u času kada je, već dve decenije, ukinut odnos snaga što je tokom protekla dva stoleća postojao u Istočnoj Evropi i na Balkanu.

Postoje danas političari i intelektualci koji za ovo stanje krive narod. Reč je o autošovinistima "“ rodomrzima. Oni će uspeti tek kad narod nestane, a i oni sa njim.
Imamo i druge, navodne patriote, koji zagovaraju tezu da je odgovornost isključivo na Velikim silama i susedima. Oni zaboravljaju da bi modernizacija i napredak Srbije imali nepremostive prepreke i bez loših zagraničnih uticaja. Takođe, oni nipodaštavaju česte i dokazane dobre uticaje iz inostranstva na razvoj i napredak naše države tokom novije istorije.
Ostaje samo nada da će jednoga dana, neko novo pokolenje političkih, privrednih i kulturnih elita znati da započne bolan, spor, nepopularan, ali nesumnjivo rodoljubiv i celokupnom Srpstvu posvećen proces modernizacije i demokratizacije.

Vuk Karadžić je svojevremeno napisao da je "narodu silom moguće oduzeti sve, ali mu ništa na silu nije moguće dati."

Povezani tekstovi:

• Rekvijem za Nemanjinu 11